Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΚΟΣΜΩΝ

ΟΤΑΝ ΟΙ ΑΡΕΙΑΝΟΙ ΕΙΣΕΒΑΛΑΝ ΣΤΗ ΓΗ
Για μια ολόκληρη ώρα ο πανικός και το χάος επικράτησαν

στις ΗΠΑ εξ αιτίας μιας “αθώας” ραδιοφωνικής εκπομπής

Ο Όρσον Γουέλλες το "τρομερό παιδί" του αμερικανικού Show biz
στη δεκαετά του '30 όταν ραδιοσκηνοθέτησε τον "Πόλεμο των
Κόσμων" ήταν μόλις 22 χρονών. Όντως, παιδί.

Για την Κυριακή 30 Οκτωβρίου του 1938, μια μέρα πριν από τη γιορτή του Halloween, δηλαδή των Αγίων Πάντων, που στις ΗΠΑ γιορτάζεται με ένα παράξενο έθιμο μεταμφιεσμένων με τρομακτικές μάσκες από κολοκύθες για να φοβίζουν οι μεταμφιεσμένοι τον κόσμο, το αμερικανικό ραδιοφωνικό δίκτυο CBS προανάγγειλε ότι στα πλαίσια της δημοφιλούς εκπομπής του “Μέρκιουρυ Θήατερ” θα μεταδιδόταν από τις 8 έως στις 9 το βράδυ δραματοποιημένο το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του Άγγλου συγγραφέα Τζορτζ Γουέλς “Ο πόλεμος των κόσμων”. Από την εκπομπή αυτή, που σκηνοθετούσε και επιμελούταν το τρομερό παιδί του αμερικανικού κινηματογράφου ο Orson Welles (Όρσον Γουέλλες), είχαν παρουσιαστεί δραματοποιημένα πολλά έργα της κλασικής λογοτεχνίας.

“Ο Πόλεμος των κόσμων” (1898) του Άγγλου συγγραφέα Herbert George Wells (Τζορτζ Γουέλς) είναι ένα από τα πιο γνωστά μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας, το οποίο στα περισσότερα από 100 της ζωής του έχει γνωρίσει αλλεπάλληλες εκδόσεις κάθε μορφής εντύπου σε πολλές γλώσσες, καθώς επίσης κινηματογραφικές, τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές διασκευές. Περιγράφει την εμπειρία ενός ανώνυμου αφηγητή, που ζει από κοντά την εισβολή Αρειανών στη Γη και τις καταστροφές που προκαλούν στα προάστια του Λονδίνου. Είναι ένα πρώτα μυθιστορήματα που περιγράφουν σύγκρουση ανάμεσα σε Γήινους και Εξωγήινους επηρεάζοντας την ανάπτυξη ενός ολόκληρου κλάδου της λαϊκής παραλογοτεχνίας στο είδος της επιστημονικής φαντασίας, αν και οι προθέσεις του δεν ήταν ακριβώς αυτές. Στην πραγματικότητα ασκούσε κριτική στον βρετανικό αυτοκρατορικό ιμπεριαλισμό και στις προκαταλήψεις της αγγλικής βικτωριανής κοινωνίας.

Για το μυθιστόρημα αυτό, ο Γουέλλες είχε μια φοβερή ιδέα -για αυτό άλλωστε και αποκαλούταν “τρομερό παιδί-.” Η δραματοποίηση δεν θα ήταν απλώς θεατρική. Θα ήταν σαν ρεπορτάζ για κάτι που συμβαίνει εκείνη τη στιγμή! Κράτησε, φυσικά, μόνο τα εξωτερικά γνωρίσματα του έργου. Τη δράση, επικαλούμενος τα λόγια που είχε πει κάποτε ο ίδιος ο συγγραφέας του “Πόλεμου των Κόσμων”: Τα φανταστικά μυθιστορήματα δεν πρέπει να θεωρούνται πραγματικά, μα να διαβάζονται σαν ένα συναρπαστικό όνειρο…»

Ζωγραφικός πίνακας εμπνευσμένος από το μυθιστόρημα.
Το φοβερό πολεμικό μηχάνημα των Αρειανών επιτίθεται
σε πολεμικό πλοίο του βρετανικού στόλου.

Αλλά το συναρπαστικό όνειρο του Γουέλς στα χέρια του διαβολικού μυαλού του Γουέλλες έγινε τρομερός εφιάλτης για χιλιάδες Αμερικανούς… Κι ακόμα παραπέρα: προφήτευε τη φρίκη του επερχόμενου ολοκληρωτικού πολέμου, που μόνο εφιάλτης φανταστικών σκηνών δεν θα ήταν, μα πραγματικών και κατά πολύ περισσότερο φρικιαστικών.

Το ευφυές σενάριο που του παρέδωσε ο Χάουαρντ Κοχ ήταν κάτι παραπάνω από ευφάνταστο. Ακουγόταν πραγματικό!..

Και να, γιατί:

Από την Ευρώπη πύκνωναν τα μηνύματα για τον επερχόμενο πόλεμο που ετοίμαζε ο Χίτλερ, ο οποίος είχε εισβάλλει στην Τσεχοσλοβακία δείχνοντας πλέον τις διαθέσεις του.

Οι Αμερικανοί ήξεραν ότι δεν θα έμεναν έξω από αυτή τη σύγκρουση. Μερικοί μάλιστα πίστευαν, ότι ο πρόεδρος Ρούζβελτ επιζητούσε κιόλας την εμπλοκή. Υπό την επήρεια αυτών των συνειρμών η ακρόαση της εκπομπής υπήρξε αίτια για την πανεθνική υστερία που προκάλεσε.

Κοχ και Γουέλλες είναι γεγονός ότι εκεί ποντάρισαν για να στήσουν το σενάριο και τη σκηνοθεσία αντίστοιχα. Ίσως και η επιλογή της ημέρας του Halloween, με την ψυχολογική φόρτισή της από το έθιμο, να ήταν κι αυτή συνειδητή. Δεν είναι, όμως, σίγουρο ότι επεδίωκαν, να ξεπερνούσε ο πανικός τα όρια και να έφτανε στην ομαδική υστερία, πως πράγματι η Αμερική είχε υποστεί εισβολή από το διάστημα.

Η εκπομπή άρχισε κανονικά στην ώρα της με το σήμα της και τον στερεότυπο πρόλογο του εκφωνητή για το έργο που πρόκειται να μεταδοθεί και τους συντελεστές της ραδιοφωνικής παράστασης.

Τυπικά, λοιπόν, δεν υπήρχε καμιά πρόθεση από μέρους του σταθμού να κάνει πρωταπριλιάτικη φάρσα στους ακροατές του μέσα στον Οκτώβριο.

Το μυθιστόρημα του Γουέλς είναι γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο. Πρωταγωνιστής είναι ο αφηγητής, που ζει τις δραματικές στιγμές και την καταστροφή. Αυτό το στοιχείο εκμεταλλεύτηκε και ο Γουέλλες για να φέρει τη δράση στον παρόντα χρόνο. Ήταν μια από τις δυο κύριες παρεμβάσεις στο σενάριο της ραδιοφωνικής απόδοσης. Η άλλη ήταν ο τόπος δράσης. Σύμφωνα με το μυθιστόρημα τα γεγονότα διαδραματίζονταν στα περίχωρα του Λονδίνου. Ο Γουέλλες, αλλάζοντας και τον πρωταγωνιστή από καθηγητή φιλοσοφίας σε ρεπόρτερ, μετέφερε τη δράση στα περίχωρα της Νέας Υόρκης και του Νιού Τζέρσεϋ. Αποφασιστικές επιλογές για το κλίμα που δημιούργησε η εκπομπή.

Σύμφωνα με το σενάριο ο ρεπόρτερ βρίσκεται σε κάποιο κεντρικό δρόμο της Νέας Υόρκης για ρεπορτάζ ρουτίνας βάζοντας τους ακροατές αργά στο κλίμα του τόπου και του χρόνου δράσης “αποκοιμίζοντάς” τους με φλύαρες και κοινότυπες περιγραφές μιας συνηθισμένης καθημερινής εικόνας στον πολυσύχναστο δρόμο.

Σκίτσο του Ουέλλες καθώς διαβάζει τον ρόλο του μπροστά στο μικρόφωνο της εκπομπής.
(από τις εγυκλοπαιδικές σελίδες της ελληνικής έκδοσης του "Κλασσικού Εικονογραφημέ-
νου "Ο Πόλεμος των Κόσμων".

Τίποτα δεν προοιώνιζε την δραματικά καταιγιστική δράση που θα ξεσπούσε σε λίγες στιγμές. Σύνηθες σκηνοθετικό τρυκ που κάνει το σοκ του ακροατή ή του θεατή ενός έργου πιο ισχυρό από το αναπάντεχο συμβάν που πρόκειται να ακολουθήσει.

Ξαφνικά έγινε μια σύντομη διακοπή, όπως όταν πρόκειται να μεταδοθεί κάποια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είδηση και ο εκφωνητής ακούστηκε να λέει με έμφαση:

«Επάνω στον πλανήτη Άρη παρατηρούνται αλλεπάλληλες μυστηριώδεις εκρήξεις!»

Σε λίγο ακολούθησε ακόμα μία εντυπωσιακή είδηση: «Ένας μετεωρόλιθος, προερχόμενος από τον Άρη, έπεσε προ ολίγου στη Γη και συγκεκριμένα κοντά στην πόλη Πρίνστον στην κομητεία της Νέας Υερσέης (Νιού Τζέρσεϋ)».

Ακολούθησε μια τρίτη ανακοίνωση, ότι δεν επρόκειτο για μετεωρόλιθο, αλλά για διαστημόπλοιο από το οποίο βγήκανε αλλόκοτα φρικιαστικά πλάσματα από τον πλανήτη Άρη! Ήτανε οπλισμένα με όπλα που εκτόξευαν μια φοβερή εμπρηστική ακτίνα, η οποία έκαιγε τα πάντα, όπου σημάδευε! Πολλοί άνθρωποι σκοτώθηκαν από αυτήν, έλεγε η ανταπόκριση από το σημείο που είχε πέσει το αρειανό διαστημόπλοιο και ότι οι εισβολείς μέσα σε σιδερένια τερατόμορφα άρματα μάχης κατευθύνονταν γοργά προς τη Νέα Υόρκη!

Όσοι ακροατές είχαν ανοίξει τα ραδιόφωνά αφότου είχε αρχίσει η εκπομπή, παγιδεύτηκαν από τον ρεαλιστικά δραματικό τρόπο της αφήγησης, τους αγωνιώδεις διαλόγους και τα ηχητικά εφέ.

 Οι ακροατές είχαν την εντύπωση ότι ο εκφωνητής μιλούσε για αληθινές σκηνές που διαδραματίζονταν μπροστά στα μάτια του. Η εκπομπή διακόπτονταν πότε-πότε και τα ερτζιανά μετέφεραν μόνον ήχους και φωνές που παρέπεμπαν σε καταστροφή και φρίκη. Και όταν ο “ρεπόρτερ” επανερχόταν στο μικρόφωνο, για νεότερες πληροφορίες, η αγωνία στη φωνή του ήταν χρωματισμένη με ένα “κλικ” έντασης παραπάνω.

Το αποτέλεσμα της εκπομπής ήταν να καταληφθούν οι Αμερικανοί από άκρη σε άκρη της χώρας από πρωτοφανή πανικό, επειδή το δίκτυο του CBS είναι πανεθνικής εμβέλειας. Όσοι από τους ακροατές δεν είχαν ακούσει στην αρχή της εκπομπής ότι επρόκειτο για ραδιοσκηνοθεσία, νομίσανε πως όσα άκουγαν ήταν αληθινά και μετέφεραν την πληροφορία, μαζί με τον πανικό τους, σε όσους δεν έτυχε να παρακολουθούν την εκπομπή.

Στην αληθοφάνεια του γεγονότος συνέβαλαν δραστικά και δυο ακόμα παράγοντες. Ο πρώτος ακούγεται, μάλλον αστείος και αφελής, αλλά δεν παύει να δείχνει πως η ψυχολογία της μάζας επηρεάζεται και από απρόβλεπτους παράγοντες.

Στη δεκαετία του ’30 στην Αμερική το λαϊκό μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας, σωστότερα φανταστικής περιπέτειας, το επονομαζόμενο “pulp” ή “dime” διαβάζεται φανατικά από εκατομμύρια αναγνώστες. 

Τα pulps όπου πρωταγωνιστούσαν εξωγήινοι εισβολείς με αλλόκοτα υπερόπλα γνώριζαν μεγάλη δημοτικότητα και
υψηλές κυκλοφορίες στη δεκαετία του '30

 Και τα περισσότερα από αυτά τα μυθιστορήματα αναφέρονται σε εισβολή αλλόκοτων εχθρικών πλασμάτων από άλλους πλανήτες στη Γη! Με άλλα λόγια υπήρχε ένα αρκετά μεγάλο κοινό “εκπαιδευμένο” στο ενδεχόμενο να υποστεί η Γη εισβολή από άλλον πλανήτη!

Ο δεύτερος λόγος ήταν πιο βάσιμος, αλλά τον θεώρησαν ως τον πιο πιθανό οι λιγότεροι. Ήταν αυτοί που διάβαζαν άρθρα και αναλύσεις γεωπολιτικής στρατηγικής στις εφημερίδες. Και οι σοβαρές εφημερίδες είχαν αρχίσει να δημοσιεύουν άρθρα για τις αγωνιώδεις διπλωματικές κινήσεις στην Ευρώπη, καθώς διαφαίνονταν πλέον οι διαθέσεις του Χίτλερ και του συμμαχικού του Άξονα (μαζί με Ιταλία και Ιαπωνία) να ρίξουν την υφήλιο στην περιπέτεια ενός νέου Παγκοσμίου Πολέμου. Παράλληλα άρθρα σε εφημερίδες και σοβαρά περιοδικά δημοσιεύονταν οι εικασίες ότι ο Χίτλερ στο οπλοστάσιο της φοβερής πολεμικής μηχανής του είχε προσθέσει και μερικά μυστικά όπλα μαζικού ολέθρου, που θα τα έστρεφε κατά παντός που θα αμφισβητούσε τη Νέα Τάξη πραγμάτων και τον “Ζωτικό χώρο” (Lebensraum) του Γ’ Ράιχ. Και ΗΠΑ σε μια τέτοια περίπτωση θα ήταν ο πρώτος στόχος του γερμανικού κεραυνοβόλου πολέμου (blitzkrieg). Ε, να λοιπόν, που τον εξεδήλωσε με καταστρεπτικά όπλα από το διάστημα!

Ποιοί, Αρειανοί και κουραφέξαλα!.. Ναζί, είναι που μας επιτίθενται από το διάστημα!.. Πόσες φορές ακούσατε να λέει στην ανταπόκριση για “Μάρσιανς” (Αρειανούς); Δύο-τρεις; Για ξένο στρατό εισβολής μιλάει περισσότερο!

Όπως και να ήταν, το γεγονός είναι ότι είχε εκδηλωθεί μια εισβολή εχθρών που τα όπλα τους ήταν απροσμάχητα από τα συμβατικά όπλα του αμερικανικού στρατού.

"Ακροατές ραδοφωνικής εκπομπής σε πανικό πιστεύοντας
σαν πραγματικό γεγονός ένα πολεμικό σκετς. ένα πολεμικό σκετς.
Το πρωτοσέλιδο της επομένης μέρας στην εφημερίδα με τη
μεγαλύτερη κυκλοφορία. 

Οι κάτοικοι της Νέας Υόρκης και της Νέας Υερσέης, που πίστεψαν ότι αυτοί ήταν ο πρώτος στόχος τρομοκρατήθηκαν ανεξέλεγκτα. Γέροι και γυναικόπαιδα ετοιμάστηκαν να φύγουν παίρνοντας μαζί τους ό,τι πιο αναγκαίο και πιο πολύτιμο είχαν! Τα τηλέφωνα της αστυνομίας και τον εφημερίδων κατακλύστηκαν από χιλιάδες κλήσεις για το πού θα έπρεπε να καταφύγουν για μεγαλύτερη ασφάλεια και παρότι η απάντηση ήταν στερεότυπα η ίδια: ότι δεν ξέρουν για τι πράγμα τους ρωτάνε, ελάχιστοι πείστηκαν ότι δεν τους έκρυβαν την αλήθεια. Το ίδιο απαντούσαν έκπληκτοι και από τον σταθμό του CBS, ότι επρόκειτο για ραδιοφωνικό σκετς και για τίποτα παραπάνω.

Η φαντασία συμπλήρωνε τον πανικό. Διαδόθηκε η φήμη ότι η αστυνομία είχε βγάλει διαταγή να εκκενωθεί αμέσως η Νέα Υόρκη, άλλοι βεβαίωναν πως είχαν δει τα εχθρικά αστρόπλοια πάνω από τον ποταμό Χούδσον της Νέας Υόρκης και άλλοι πως έβλεπαν από τα σπίτια τους καπνούς μάχης ανάμεσα στους Αρειανούς και στον αμερικανικό στρατό!

Το 1955 ο εκδοτικός οίκος Dell θεωρώντας
τον Γουέλλες εξπέρ του είδους ως πρώτος
διδάξας, του ανέθεσε να ανθολογήσει νου-
βέλες σε βιβλίο με τίτλο:
"Εισβολές από τον Άρη".

Γιατροί και νοσοκόμοι τηλεφωνούσαν στα νοσοκομεία για να προσφέρουν εθελοντικές υπηρεσίες και οι αρμόδιοι δημοτικοί υπάλληλοι κατάστρωναν σχέδια εκκένωσης της πόλης!

Από όλες τις άλλες αμερικανικές περιοχές έφθαναν τηλεγραφήματα και τηλεφωνήματα συγγενών και φίλων που αγωνιούσαν για την τύχη των δικών τους. Και όλοι αναρωτιόνταν, αν οι εισβολείς θα κατακτούσαν ολόκληρη την Αμερική και τον Καναδά!

Στις πιο ακραίες περιπτώσεις πανικού αναφέρθηκε και η περίπτωση μιας γυναίκας στην άλλη άκρη της Αμερικής, που την πρόλαβε ο άντρας την τελευταία στιγμή πριν πάρει δηλητήριο να αυτοκτονήσει για να μην πέσει ζωντανή στα χέρια των Αρειανών, ενώ κάποια άλλη από το Οχάιο(!) συνέδεσε το “γεγονός” με την Αποκάλυψη του Ιωάννη και τα “διαστημόπλοια” με τους τέσσαρις ιππότες και πήρε τηλέφωνο στην επισκοπή να ρωτήσει, αν πρόκειται για τη… Δευτέρα Παρουσία και αν έχουν υπόψη τους τι ώρα περίπου θα γίνει η… Συντέλεια του Κόσμου (προφανώς γιατί είχε βάλει να κάνει ψητό στο φούρνο και ήθελε να ξέρει αν θα προλάβει για να μην πάει χαμένος ο κόπος της!... Λέμε, τώρα).

Πολλά διδάχτηκε ο Γιόζεφ Γκέμπελς, ο αρχηγός
της ναζιστικής πρπαγάνδας από την υστερία που
προκάλεσε μια φαινομενικά αθώα ραδιοφωνική
παράσταση. Ήταν μια παράμετρος που ο Γουέλ-
λες δεν την είχε λάβει υπόψη του.

Μπορεί ο Γουέλλες να μην είχε στον νου να αναφερθεί αλληγορικά στον ναζιστικό κίνδυνο, όπως υπέθεσαν αρκετοί από τους ακροατές, που πίστεψαν ότι ήταν αυτήκοοι μάρτυρες εχθρικής εισβολής, αλλά ο Γκαίμπελς, προϊστάμενος της ναζιστικής προπαγάνδας, που εντυπωσιάστηκε, μελέτησε με πολλή προσοχή το ακραίο αυτό φαινόμενο μαζικής ψυχολογίας και ενέταξε το ραδιόφωνο στα βαρέα όπλα της στρατηγικής του προκειμένου να επηρεάζει ψυχολογικά και να κατευθύνει τις μάζες προς τις κατευθύνσεις που εξυπηρετούσαν τους σκοπούς της προπαγάνδας του. Ήξερε πολύ καλά τι έλεγε όταν διακήρυττε ότι «όσο πιο πρωτόγονο (εξωφρενικό, θα λέγαμε) είναι ένα επιχείρημα, τόσο πιο αποτελεσματικό είναι στις μάζες. Μπορείς να διαχειριστείς τις μάζες κάνοντάς τες να πιστέψουν οτιδήποτε όσο απίστευτο κι αν είναι, φτάνει να τους ξυπνήσεις τους χειρότερους φόβους τους… » Έκανε τους Γερμανούς να πιστέψουν ότι ο πόλεμός τους ήταν αμυντικός για την προάσπιση της πατρίδας τους και των εθνικών ιδεωδών τους από επίβουλους εξωτερικούς και εντός των τειχών εχθρούς.

Η ιστορική συνάντηση των δύο δημιουργών. Αριστερά ο Γουέλς και δεξιά ο Γουέλλες, λίγο προτού πεθάνει ο συγ-
γραφέας το 1946.

Ο Όρσον Γουέλλες αναφέρθηκε πολλές φορές σε αυτήν την εκπομπή του στα επόμενα χρόνια, ενώ το 1945 συναντήθηκε με τον συγγραφέα και σχεδόν συνονόματό τον Γουέλς και μιλήσανε για το φαινόμενο της εκπομπής εκείνης, η οποία έγινε αιτία να πανικοβληθεί ένα ολόκληρο έθνος μέσα στη μία ώρα που κράτησε και κατόπιν έκανε ακόμα γνωστότερο το μυθιστόρημα, ώστε να γυριστούν από τότε και μερικές ταινίες με αυτό το θέμα.

Αναμνηστική πλάκα για τα 60 χρόνια από την θρυλική εκπομπή
τοποθετήθηκε τον Οκτώβριο του 1998 σε πάρκο τουΝιου Τζέρσεϋ
στο σημείο, όπου υποτίθεται ότι προσγειώθηκε το πρώτο διαστη-
μόπλοιο από τον Άρη.

Το 2003 έγινε ένα ακόμα ραδιοφωνικό ριμέικ της εκπομπής, που ήταν κατά πολύ αρτιότερο στα εφέ του από το πρωτότυπο, αλλά δεν είχε τη μαγεία του πρώτου, ούτε φυσικά προκάλεσε κανέναν πανικό.

Και για δικαιολογήσουμε τη ρετρο-συλλεκτομανία μας στο συγκεκριμένο θέμα, να προσθέσουμε ότι η εκπομπή είχε εγγραφεί σε μήτρα αναπαραγωγής δίσκων και οι πρώτη έκδοση των δίσκων εκτός από το ότι έγινε ανάρπαστη, είναι κάτι περισσότερο από δυσεύρετη και κοστολογείται με κάποια εκατομμύρια δολάρια, το όποιο αντίτυπό της βρεθεί σε δημοπρασία. Έχει επανεκδοθεί πολλές φορές από τότε, όπου η τιμή του κάθε αντιτύπου είναι προσιτή σε κάθε βαλάντιο.

Το εξώφυλλο του δίσκου από την σπανιότατη σήμερα πρώτη έκδοση του δίδκου με τη ζωντανή ηχογράφηση στο στούντιο την ώρα της εκπομπής.

Κείμενο: Γιώργος Βλάχος με βάση ένα σχετικό σημείωμα στην ελληνική έκδοση του Εικονογραφημένου Κλασσικού "Ο Πόλεμος των Κόσμων" (αριθμός τεύχους 1025, β΄επανέκδοση).

Χρησιμοποιήθηκαν επίσης στοιχεία από το άρθρο της αγγλικής Wikipedia The War of the Worlds (radio drama) και από άλλα sites σχετικά με το θέμα.

Εικονογράφηση: εικόνες από το google και από αρχείο.

 ΜΕΡΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

όπως αποδόθηκε εικονογραφημένα στο Classic Illustruted 124 (1955) και από την πιστή αναπαραγωγή του στηναντίστοιχη ελληνική έκδοση.

Πρόκειται για μία από τις ωραιότερες εικονογραφήσεις στη σειρά των Κλασικών εικονογραφημένων.