Ανάμεσα στον θρύλο και στην πραγματικότητα

"Άγια Νύχτα"
Το "Happy Birthday to you"
των... Χριστουγέννων

«Άγια Νύχτα, σε προσμένουν

Με χαρά οι χριστιανοί

Το Θεό δοξολογούμε

Μ’ ένα στόμα, μια φωνή

Ναι, με μια φωνή…»

Η ‘Άγια Νύχτα’ είναι το πιο αναγνωρίσιμο τραγούδι στον κόσμο, όχι μόνο ως χριστουγεννιάτικο, ή θρησκευτικός ύμνος, αλλά γενικά.

Τυπικά, δεν είναι τραγούδι, αλλά θρησκευτικός ύμνος του γερμανικού προτεσταντικού δόγματος. Κάτι ανάλογο με τα αφροαμερικανικά gospels, αλλά η διάδοσή του και σε λαούς μη χριστιανικούς το κατέστησε να εκφράζει το γιορταστικό πνεύμα των ημερών και όχι την θρησκευτική κατάνυξη, όπως ήταν η πρόθεση των δημιουργών του.

ΕΠΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ

Το κείμενο είναι απεικόνιση. Μεγεθύνεται με
"κλικ" πάνω του.

 Είναι κάπως σαν το σήμα κατατεθέν της νύχτας των Χριστουγέννων. Τραγουδιέται ή ψέλνεται (αφού βασικά είναι ύμνος ενός θρησκευτικού δόγματος) σε δεκάδες παραλλαγές εκτέλεσης, όπου Χριστιανοί στον κόσμο, κάθε χρόνο  στην παραμονή της επετείου της Γέννησης του Χριστού, των γενεθλίων του με άλλα λόγια. Εν τούτοις, η μεταφορά σε δίσκους και cd των εκατοντάδων εκτελέσεών του από σολίστ ή χορωδίες και με διάφορα μουσικά όργανα καθιστούν το άκουσμά του προσβάσιμο ανά πάσα στιγμή του χρόνου, μόνο που λόγω της απόλυτα συγκεκριμένης “αποστολής” του σε άλλες στιγμές πέρα των Χριστουγέννων, δεν μεταδίδει τις δονήσεις εκείνες στο συναίσθημα με τις οποίες  αυτό συνδέεται συνειρμικά.

Γράφηκε στα γερμανικά και πρωτακούστηκε πριν από 200 σχεδόν χρόνια -για την ακρίβεια πριν από 193 χρόνια, το 1818- και άρχισε να διαδίδεται καμιά 30αριά χρόνια αργότερα, χάρη στην αγγλική μετάφραση-διασκευή των στίχων του. Από τότε και έως σήμερα έχει μεταφραστεί σε 300 εθνικές γλώσσες και διαλέκτους, καθώς και στις δέκα πιο διαδεδομένες τεχνητές γλώσσες (Εσπεράντο, Ίντο κλπ). Αυτό σημαίνει πρακτικά, ότι έχει περάσει και σε λαούς των οποίων ο Χριστιανισμός δεν είναι η επίσημη, ή πιο διαδεδομένη θρησκεία.

Γύρω από τη σύνθεση του χριστουγεννιάτικου αυτού ύμνου-τραγουδιού έχουν πλεχθεί διάφορες ιστορίες και θρύλοι, που πλαισιώνουν την πραγματική ιστορία. Φυσιολογικό να έχει συμβεί, γιατί έτσι περίπου συμβαίνει με οποιονδήποτε ή οτιδήποτε τυγχάνει η δημοτικότητά του να του δώσει διαστάσεις μεγαλύτερες από την πραγματική του υπόσταση. 

                                                                                                                         

Η αυθεντική παρτιτούρα που φυλάσσε-
ται στο μουσείο της "Άγιας Νύχτας".

Η πανέμορφη μελωδία τραγουδισμένη από  την αισθαντική φωνή της Seaned O' Connor
http://www.youtube.com/watch?v=87q5dmW6zDg

και τον μοναδικό Andrea Bocelli
http://www.youtube.com/watch?v=-1vCpxldohI

Σύμφωνα με την πιο δημοφιλή εκδοχή του θρύλου στο μικρό χωριό Όμπερντορφ που βρίσκεται απομονωμένο σε μια κοιλάδα των Αυστριακών Άλπεων, η χριστουγεννιάτική λειτουργία δεν μπορούσε να τελεστεί, επειδή λίγες ώρες πριν από τη λειτουργία διαπιστώθηκε ότι τα ποντίκια είχαν ροκανίσει κάποια από τα εξαρτήματα του εκκλησιαστικού οργάνου.

Η πυκνή χιονόπτωση ήταν ανυπέρβλητο εμπόδιο στο να έρθει ο ειδικός τεχνίτης από το κοντινό Ζάλτσμπουργκ για να το επιδιορθώσει. Έτσι ο εφημέριος της ενορίας μαζί με τον δάσκαλο του χωριού και οργανίστα της εκκλησίας αποφάσισαν να γράψουν έναν ύμνο, που να μην έχει ανάγκη τη συνοδεία του εκκλησιαστικού οργάνου για να εκτελεστεί, παρά μονάχα με τη συνοδεία ταπεινής

 κιθάρας, του μοναδικού διαθέσιμου μουσικού οργάνου στο χωριό, που ανήκε στον δάσκαλο και μουσικό.

Ο εφημέριος απομονώθηκε στο πρεσβυτέριό του και, επηρεασμένος από το χειμωνιάτικο ήσυχο και ήρεμο νυχτερινό περιβάλλον, χάραξε με την πένα του στο χαρτί τον πρώτο στίχο: «Stille Nacht! Heilige Nacht!» (‘‘Ήσυχη Νύχτα!... Ιερή (Άγια) Νύχτα!’’).

Δεν θα μπορούσε να ήταν διαφορετική νύχτα που γεννήθηκε ο Χριστός.

Κοντά στα μεσάνυχτα της παραμονής ο νεαρός εφημέριος έφερε στον δάσκαλο τους στίχους  του ύμνου. Αυτός, χωρίς να χάσει χρόνο, χόρδισε την κιθάρα του και η ακαθόριστη μελωδία που είχε στο νου του από νωρίτερα πήρε καθαρή μορφή.
  Από το ηχείο της κιθάρας του άρχισαν να ηχούν νότες μιας μουσικής που ξεπηδούσε, λες, μόνη της μέσα από τους στίχους. Απλή στη φόρμα της, θεϊκή στην έμπνευσή της η μουσική ταίριαξε απόλυτα με τα λόγια. Δεν του πήρε πολύ να τελειώσει.

Απαλή και κυματιστή σαν  ‘‘… από τα ουράνια θεία μέλη…’’ με φωνή αγγέλου καθάρια και ζεστή το τραγούδησε, σχεδόν “πρίμα βίστα”, η πρώτη της κοριτσίστικης χορωδίας σε εκείνη τη χριστουγεννιάτικη λειτουργία του 1818 στο Όμπερντορφ.

Με κατάνυξη το εκκλησίασμα επαναλάμβανε μετά την κοπέλα κάθε στίχο του πρωτάκουστου αυτού χριστουγεννιάτικου ύμνου. Κανένας μέσα στην εκκλησία του χωριού εκείνη τη μέρα δεν μπορούσε να φανταστεί, ότι μόλις είχε ‘γεννηθεί’ το μουσικό ‘σήμα κατατεθέν’ των Χριστουγέννων σε όλο τον κόσμο. Το πολύ που πίστευαν, ήταν ότι ο ύμνος ήταν πολύ όμορφος και θα ήταν κρίμα να μη ξανακουστεί και στα επόμενα Χριστούγεννα, επειδή είχε γραφεί, λόγω ανάγκης, για τα Χριστούγεννα μόνο εκείνης της χρονιάς.

Ο θρύλος αυτός, που έχει κάποια στοιχεία του πραγματικού γεγονότος, μέχρι πρόσφατα πιστευόταν, ότι ήταν η αληθινή ιστορία της ‘Άγιας Νύχτας’.

Στην πραγματικότητα οι στίχοι είχαν γραφεί από τον νεαρό εφημέριο του χωριού Γιόζεφ Μορ δυο χρόνια νωρίτερα, το 1816. Τους έδωσε στον Φραντς Γκρούμπερ, που ήταν ο οργανίστας να τους μελοποιήσει και από ότι φαίνεται, πράγματι, εκτελέστηκε στη χριστουγεννιάτικη λειτουργία του 1818. Αλλά από εκεί πέρα, μάλλον ξεχάστηκε. Οι δρόμοι των δυο δημιουργών χωρίσανε.

                                                       Στα 1825 ένας συντηρητής του εκκλησιαστικού οργάνου βρήκε πίσω από το όργανο ένα χειρόγραφο αντίγραφο του ύμνου και το παρέδωσε στον εφημέριο του Όμπερντοφ, που στο μεταξύ είχε αλλάξει. Αυτός το χάρισε στην οικογένεια μουσικών Στράσσερ του Τυρόλου που συμμετείχαν σε θρησκευτικές γιορτές περιοδεύοντας σε πόλεις και χωριά της Αυστρίας και της Νότιας Γερμανίας. 

H οικογένεια το συμπεριέλαβε στο ρεπερτόριό της, και χάρη στους μουσικούς της, άρχισε να διαδίδεται και να γίνεται ιδιαίτερα δημοφιλές, στις γερμανόφωνες περιοχές της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας και στα κρατίδια της Γερμανίας. Ωστόσο, οι δημιουργοί του παρέμεναν άγνωστοι, ενώ το αρχικό χειρόγραφο αντίγραφο βρισκόταν ξεχασμένο σε κάποιο παλιό σεντούκι της οικογένειας των μουσικών που διέδωσε το τραγούδι.

Μόλις το 1995 πέρασε το αντίγραφο αυτό στα χέρια μελετητών που χρονολογώντας το αποφάνθηκαν, ότι πρόκειται για έγγραφο του 1820 πάνω-κάτω. Στο πάνω δεξί μέρος της σελίδας έφερε την ένδειξη “μελωδία του Φραντς Ξαβιέ Γκρούμπερ”. Το χειρόγραφο αυτό, που πιθανώς είναι αντιγραμμένο από τον εφημέριο Γιόζεφ Μορ, σήμερα φυλάσσεται στο Carolino Augusteum Museum του Ζάλτσμπουργκ.

Η ανακάλυψη ξεκαθάρισε πολλά πράγματα για τον συνθέτη του, που ναι μεν ο θρύλος είχε διασώσει το όνομά του, αλλά δεν ήταν τίποτα αποδεδειγμένα δεδομένο. Ήταν πολλοί εκείνοι που πίστευαν ότι επρόκειτο για κάποια άγνωστη σύνθεση κάποιου από τους τρεις μεγάλους του Βιενέζικου Κλασικισμού  (Χάιντν, Μότσαρτ, Μπετόβεν), ή επρόκειτο για κάποιο παραδοσιακό γερμανικό νανούρισμα επειδή η σύνθεση του Γκρούμπερ έδειχνε να είναι επηρεασμένη από την ντόπια αγροτική μουσική παράδοση.

Οι μουσικολόγοι διακρίνουν στη μελωδία της ‘Άγιας Νύχτας’ ομοιότητες με την αυστριακή λαϊκή μουσική και τα παραδοσιακά ‘γιόντελλινγκ’ του Τυρόλου.
Τούτο είναι μάλλον φυσικό να συμβαίνει. Τα μοτίβα από τα δημώδη μουσικά ακούσματα εμπνέουν τους συνθέτες έντεχνης μουσικής που διασκευάζουν σε κλασικές φόρμες αρκετά μουσικά μέτρα της λαϊκότροπης μουσικής, ώστε και να ταυτοποιούν το έργο τους με τον τόπο, όπου δημιουργήθηκε. Ειδικά για την "Άγια Νύχτα", ας μη ξεχνάμε ότι ο συνθέτης της ήταν κοσμικός και όχι κληρικός, καθώς και ότι η δυτική θρησκευτική μουσική είχε πιο ελεύθερες φόρμες έκφρασης, από όσο η θρησκευτική μουσική της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Ενώ η οικογένεια Στράσσερ έκανε την ‘Άγια Νύχτα’ γνωστή στις μουσικές της περιοδείες, μια άλλη μουσική οικογένεια του Τυρόλου το 1839 συμπεριέλαβε τον ύμνο σε περιοδεία της στη Νέα Υόρκη ξεκινώντας τη διάδοση της ‘Άγιας Νύχτας’ στον αγγλόφωνο κόσμο.

Το 1863 ο Τζων Φρήμαν τζούνιορ μετέφρασε στα αγγλικά και διασκεύασε ελαφρώς την πρωτότυπη αυστριακή μελωδία. Η δημοτικότητα του ύμνου πολλαπλασιάστηκε με γεωμετρική πρόοδο σε ολόκληρο τον αγγλόφωνο κόσμο.

Νωρίτερα, η παρτιτούρα εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1840 με ένδειξη ‘αγνώστου συνθέτη’ και είναι μάλλον αξιοπερίεργο ως γεγονός να μην ήρθε σε γνώση των δημιουργών του η έκδοση του τόσο δημοφιλούς ύμνου-τραγουδιού τους, αφού μάλλον λογικά θα ήταν εν ζωή, τουλάχιστον ο στιχουργός του εφημέριος Γιόζεφ Μορ. Υπήρξε μάλιστα το αγαπημένο τραγούδι του βασιλέα της Πρωσίας Φρειδερίκου-Γουλιέλμου Δ’, που διέταξε την διεξαγωγή έρευνας για τον εντοπισμό των δημιουργών του.

Οι έρευνες ξεκίνησαν το 1854 και τελικά κατέληξαν τόσο στη γνωστοποίηση των Μορ και Γκρούμπερ, όσο και του θρύλου γύρω από τις συνθήκες που γράφηκε το τραγούδι και που μέχρι πρόσφατα θεωρείτο αληθινή ιστορία.

Ως ύμνος χριστουγεννιάτικος είναι εξαιρετικά δημοφιλής τόσο μεταξύ των Καθολικών όσο και των Προτεσταντών.

Με ‘πρωταγωνίστρια’ την Άγια Νύχτα διαδραματίστηκε ένα πολύ συγκινητικό γεγονός. Κατά τη χριστουγεννιάτικη ανακωχή του 1914 στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι στρατιώτες των δύο εμπολέμων παρατάξεων στο γαλλικό μέτωπο βγήκαν από τα χαρακώματά τους και κρατώντας κεριά ο ένας στρατός απέναντι από τον άλλον τραγούδησαν ταυτόχρονα ο καθένας στη δική του γλώσσα (γερμανικά, αγγλικά και γαλλικά) την ‘Άγια Νύχτα’… Τη Νύχτα των Χριστουγέννων.

Σήμερα, ότι έχει σχέση με τους θρύλους και την ιστορία της Άγιας Νύχτας στεγάζεται στο μικρό μουσείο και παρεκκλήσι της ‘Άγιας Νύχτας’ στο χωριό που δημιουργήθηκε στο Όμπερντορφ και το διαχειρίζεται η Εταιρεία της Άγιας Νύχτας.

Κείμενο: Γιώργος Βλάχος

Stille Nacht! Heilige Nacht! Alles schläft; einsam wacht Nur das traute heilige Paar. Holder Knab' im lockigten Haar, Schlafe in himmlischer Ruh! Schlafe in himmlischer Ruh! Stille Nacht! Heilige Nacht! Gottes Sohn! O wie lacht Lieb' aus deinem göttlichen Mund, Da uns schlägt die rettende Stund’. Jesus in deiner Geburt! Jesus in deiner Geburt! Stille Nacht! Heilige Nacht! Die der Welt Heil gebracht, Aus des Himmels goldenen Höhn Uns der Gnaden Fülle läßt seh'n Jesum in Menschengestalt. Jesum in Menschengestalt. Stille Nacht! Heilige Nacht! Wo sich heut alle Macht Väterlicher Liebe ergoß Und als Bruder huldvoll umschloß Jesus die Völker der Welt. Jesus die Völker der Welt. Stille Nacht! Heilige Nacht! Lange schon uns bedacht, Als der Herr vom Grimme befreit, In der Väter urgrauer Zeit Aller Welt Schonung verhieß. Aller Welt Schonung verhieß. Stille Nacht! Heilige Nacht! Hirten erst kundgemacht Durch der Engel Alleluja, Tönt es laut bei Ferne und Nah: Jesus der Retter ist da!Jesus der Retter ist da!

Άγια Νύχτα, σε προσμένουν Με χαρά οι χριστιανοί Και με πίστη ανυμνούμε Το Θεό δοξολογούμε Μ’ ένα στόμα, μια φωνή Ναι με μια φωνή Η ψυχή μας φτερουγίζει Πέρα στ’ άγια τα βουνά Όπου ψάλλουν οι αγγέλοι Απ’ τα ουράνια θεία μέλη Στον Σωτήρα «Ωσαννά» Ψάλλουν «Ωσαννά» Στης Βηθλεέμ ελάτε όλοι Στα βουνά τα ιερά Και μ’ ευλάβεια μεγάλη 'Κει που τ’ άγιο φως προβάλει Προσκυνήστε με χαρά Ναι με μια χαρά